Greinagerð árslokatölfræði og topplista 2024

EFNISYFIRLIT

• Gegnir – Árslokatölfræði og topplistar 2024
  • Tafla 1: Lykiltölur fyrir Gegni 2024
  • Tafla 2: Árslokatölfræði - Tegund skýrslna 2024
  •  
  • Mynd 1 : Gegnir: fjöldi titla, eintaka og útlána 2007 - 2024
  • Útlán
    • Tafla 3: Fjöldi útlána eintaka og titla í Gegni 2018 - 2024
    • Mynd 2: Útlán í Gegni 2018- 2024
  • Lánþegar
    • Tafla 4: Lánþegar í Gegni 2024 – mismunandi forsendur
    • Mynd 3 og 4 :  Virkir lánþegar eftir kyni 2024 í almenningsbókasöfnum og í framhaldsskólum
  • Titlar
  •  
  • Eintök
    • Topplistar
      • Mynd 5: Mest lánuðu bækurnar 2024 er Hundmann
      • Tafla 5 : Bækur : mest lánuðu bækurnar 2024 (Allt barnabækur)
      • Mynd 6: Mest lánuðu íslensku skáldsögurnar 2024
      • Tafla 6: Íslenskar skáldsögur : mest lánuðu bækurnar 2024
      • Tafla 7: Þýddar skáldsögur – mest lánuðu bækurnar 2024
      • Tafla 8: Smábarnabækur : mest lánuðu bækurnar 2024
      • Tafla 9: Bókmenntaform = Ekki skáldverk : mest lánuðu bækurnar 2024
      • Tafla 10: Tímarit : mest lánuðu tímaritin 2024
  • Rafbókasafnið
    • Tafla 11: Rafbókasafnið – útlán 2019 – 2024
    • Mynd 7: Útlán Rafbókasafnsins 2021 - 2024
    • Tafla 12: Rafbókasafnið, ýmsir mælikvarðar 2023 og 2024
    • Mynd 8: Útlán Rafbókasafnins 2024 eftir mánuðum og tegund efnis, þ.e.a.s. hljóðbækur, rafbækur og þar af á íslensku. 
  • Leitir.is
    • Tafla 13: Ytri gagnasett og fjöldi færslna  í leitir.is 2024
    • Mynd 9: Leitir.is, samsetning gagna 2024
  • Lokaorð

Í árslokatölfræðinni eru settar fram mælanlegar stærðir í Gegni svo sem fjöldi útlána, lánþega, eintaka og titla á ársgrundvelli. Í þessari samantekt er fyrst og fremst verið að greina áþreifanlegt efni og notkun þess. Útlán háskólabókasafna ásamt Landsbókasafni Íslands hafa dregist mikið saman enda hafa þau byggt upp rafrænan safnkost til að þjónusta sína lánþega. Í þessa tölfræði vantar talningu á notkun rafræns safnskosts og því endurspegla tölurnar ekki nægjanlega starfsemi háskólabókasafnanna. Vonandi verður   greining á safnkosti og notkun á rafrænum safnkosti hluti af árslokatölfræði næsta árs.

Árslokatölfræðin og topplistar fyrir aðildarsöfn Gegnis 2024 eru aðgengileg í starfsmannaðgangi Gegnis, sjá leiðbeiningar um tölfræði á þjónustugátt Landskerfis bókasafna hér. 

Tafla 1: Lykiltölur fyrir Gegni 2024

Við kerfisskiptin í júní 2022 varð rof á söfnun og samantekt á tölfræði Gegnis. Heildartölur voru teknar saman eftir bestu getu en það vantaði upp á að gott yfirlit næðist. Upplýsingar um útlán voru áræðanlegar en upplýsingar um eintök og lánþega   voru ekki stöðugar því að talningin breyttist eftir því hvenær tölfræðin var skoðuð. Til að koma í veg fyrir aflögun tölfræðiupplýsinganna hefur högun tölfræðivinnslunnar verið breytt með því að afrita helstu upplýsingar og geyma í sérstökun gagnagrunni fyrir utan bókasafnskerfið. Það má segja að högunin sé nú sambærileg við það sem var í gamla Gegni þar sem vinnsla fór í svokölluðu vöruhúsi gagna.

Við vinnslu árslokatölfræðinnar er nauðsynlegt að taka afrit af öllum gögnum um áramót. Það var gert eftir bestu getu en þó varð í sumum tilvikum að afrita gögnin eftir áramót. Vert er að hafa í huga að upplýsingar um titla voru teknar úr kerfinu 17. janúar.  Það að upplýsingar séu afritaðar eftir áramót þýðir ekki að talningin miðist ekki við áramótin heldur miðast breytingar á viðkomandi breytu (t.d. eintaki) við afritunardag. Til dæmis eintak sem var flutt í nýja safndeild áður en að afritið var tekið þá tilheyrir eintakið þeirri safndeild en ekki safndeildinni sem eintakið var í um áramótin. 

Það eru mismunandi skýrslur fyrir hvern flokk eða hverja tegund af tölfræði. Enn vantar upp á fjölbreytni í tölfræðiskýrslum en það verður smám saman bætt við. Þessa stundina er t.d. verið að vinna skýrslu ný- og afskráð eintök.

Tafla 2: Árslokatölfræði - Tegund skýrslna 2024

Þegar helstu lykiltölur fyrir Gegni eru skoðaðar frá 2006  til 2024 sést að það var mikil aukning í öllum flokkum. Fljótlega dregur þó úr útlánum. Í Covid 2020 var hrun í útlánunum og það virðist vera sem að sá samdráttur sé komin til að vera.

Mynd 1 : Gegnir: fjöldi titla, eintaka og útlána 2007 - 2024

Útlán

Heildarútlán haldast í horfinu eftir hrun á Covid árunum. Rafrænn safnkostur er ríkjandi í háskólunum og þar af leiðandi hafa útlánatölur á áþreifanlegu efni hrapað þar.

Tafla 3: Fjöldi útlána eintaka og titla í Gegni 2018 - 2024

Mynd 2: Útlán í Gegni 2018- 2024

Lánþegar

Hvernig á að telja lánþega er sérstakt álitaefni þegar horft er á allt landið svo að hér verða settar fram nokkrir vinklar. Högun kerfisins felur í sér að hver lánþegi er skráður í hvern þann safnakjarna sem viðkomandi hefur réttindi í einu eða fleiri söfnum. Til dæmis er lánþegi sem er með réttindi í Bókasafni Árborgar og Amtsbókasafninu á Akureyri  talinn einu sinni í safnakjarnanum Almenningsbókasöfn. Sé þessi sami lánþegi með gilt skírteini í Landsbókasafni (safnakjarni Landsbókasafn) er viðkomandi talinn aftur o.s.frv. 

Í skýrslunum er bæði hægt að skoða virka lánþega og skráða lánþega. Skráðir lánþegar áttu gild lánþegaréttindi í safninu 31. desember óháð því hvort þeir fengu áþreifanleg gögn lánuð á árinu en virkir lánþegar eru þeir sem fengu lánað á árinu. Fjöldi skráðra lánþega getur verið mun hærri en fjöldi virkra lánþega, þetta á sérstaklega við um þá safnakjarna þar sem nemendalistar eru keyrðir inn en það eru skólar á öllum skólastigum. Því eru margir sem eiga gild réttindi í safni en nota þau aldrei til að fá lánuð (áþreifanleg) gögn á safni en nýta sér rafrænan safnkost. Athugið að þessi talning er sambærilegust við fyrri talningar í gamla Gegni.

Virkir lánþegar lýsa vel umfangi almennings-, grunn- og framhaldsskólabókasafna. Öðru máli gegnir um háskólana, heilbrigðisvísindasöfn og sérfræðisöfn. Í þessum hópum hafa hefðbundin útlán hrapað þar sem virki safnkosturinn er að mestu leyti orðinn rafrænn. Skráðir lánþegar segja þar til um umfangið, til dæmis er Landsbókasafn með 13.296 skráða lánþega en einungis 2,474 fengu lánað áþreifanlegt efni á safninu. 

Tafla 4: Lánþegar í Gegni 2024 – mismunandi forsendur

Eins og áður sagði hefur högun kerfisins víðtæk áhrif á heildartalningar. Eitt bókasafnskort gildir fyrir öll almenningsbókasöfnin á Höfuðborgarsvæðinu, þ.e.a.s. Borgarbókasafns Reykjavík og bókasöfnin í Kópavogi, Garðabæ, Hafnarfirði, Mosfellsbæ og Seltjarnarnesi. Kerfislega er samstarfið framkvæmt með því að um leið og lánþegi fær lánþegaréttindi í einu af þessum söfnum uppfærast heimildir hans í öllum söfnunum. Þess vegna eru öll söfnin á Höfuðborgasvæðinu með jafn marga skráða lánþega eða 30.921 í lok árs 2024. Hinsvegar sýna skýrslurnar yfir fjölda virkra lánþega aðeins þá sem fengu áþreifanleg gögn lánuð á hverju safni.

Skipting útlána eftir kyni er ójöfn. Í skólabókasöfnum er hlutfallið nokkuð jafnt þó halli á karla þar sem fleiri konur starfa í skólum heldur en karlmenn. Þegar horft er á kynjasamsetningu í almenningsbókasöfnum er um það bil 2/3 hlutar virkra lánþegana konur. Myndir 3 og 4 sýna vel þennan mismun en þar er annars vegar horft á almenningsbókasöfn og hins vegar framhaldskólabókasöfn.

Mynd 3 og 4 :  Virkir lánþegar eftir kyni 2024 í almenningsbókasöfnum og í framhaldsskólum

Titlar

Fjöldi titla hefur dregist  töluvert saman eða um 53.542 titla og er ástæða þess margvísleg. Ein ástæðan er breytt vinnulag en í gegnum tíðina hefur verið hlaðið inn rafbókarpökkum með bókfræðifærslum í Gegni frá ýmsum gagnasöfnum, t.d. útgefnu efni frá OECD og Oxford Law. Nú er komin ný tækni og mögulegt að virkja þessa rafbókapakka, eins og annað áskriftarefni, til að gera aðgengilegt í leitir.is. Það felst mikill vinnusparnaður í því að virkja heilu gagnasöfnin sem tryggir um leið réttar upplýsingar og aðgang á hverjum tíma. Við þetta flyst ábyrgðin einnig frá bókasöfnum til gagnaveitenda eins og OECD. Árið 2024 var farið í átak til að hreinsa upp og eyða þessum gömlu bókfræðifærslum ásamt forða og  var eytt út 7.587 bókfræðifærslum. 

Önnur ástæða er sameining safna og má nefna flutning safna eins og bókasafns Menntavísindasvið Háskóla Íslands til Landsbókasafns og flutning og sameiningu bókasafna Listaháskólans. Þriðja og væntanlega megin ástæðan er vitunarvakning um að grisja safnkostinn.

Eintök

Eintökum í kerfinu fækkar um 43.760 á milli ára. Það verður að teljast töluverða fækkun en samt sem áður er áhugavert að titlum hefur fækkað meira heldur en eintökunum en það má rekja til grisjunar á rafrænum safnkosti. Almennt hefur verið mikil vakning í því að grisja safnkostinn og hafa nokkur stór söfn gert átak í grisjun, auk þess sem að söfn hafa verið sameinuð. 

Topplistar

Topplistar fyrir 2024 eru einnig aðgengilegir í starfsmannaaðgangi Gegnis. Topplistar byggja á „útlánum“ en ekki „út- og endurlánum“.  Röðun titla helst nokkurn veginn óbreytt hvort sem litið sé á „útlán“ eða „út og endurlán“.

Mögulegt er að velja topplista eftir efnistegund, markhóp eða bókmenntaformi. Þetta eru gildi í svokölluðu 008 stýrisviði í bókfræðifærslunni. Það er oft matsatriði hvernig eigi að kóða efni, t.d. getur verið erfitt að gera greinarmun á barna- og unglingaefni.

Vinsælustu bækurnar fyrir Gegni sem heild eru samkvæmt hefðinni barnabækur. Vinsælasti titlillinn er   Hundmann : flóadróttinssaga eftir Dav Pilkey með 3.974 útlán en hinar ýmsu Hundmann og Kattmann bækur koma i kjölfarið og verma 6 efstu sætin. Vinsælustu íslensku barnabókahöfundarnir eru án efa Yrsa Þöll Gylfadóttir og Iðunn Arna með bækur í léttlestrar bókaflokkum Bekkurinn minn en þar tróna hæst Prumpusamlokan og Bumba er best og Bjarni Fritzson með Salka : hrekkjarvaka og Orra óstöðvandi : hefnd glæponanna. 

Mynd 5: Mest lánuðu bækurnar 2024 er Hundmann

Tafla 5 : Bækur : mest lánuðu bækurnar 2024 (Allt barnabækur)

Mest lánaða íslenska skáldsagan er Heim fyrir myrkur eftir Evu Björk Ægisdóttur sem er í 39. sæti yfir mest lesnu bækurnar. Þar á eftir kemur Snjór í Paradís eftir Ólaf Jóhann Ólafsson og  Hvítalogn eftir Ragnar Jónasson

Mynd 6: Mest lánuðu íslensku skáldsögurnar 2024

Tafla 6: Íslenskar skáldsögur : mest lánuðu bækurnar 2024

Fljótt á litið hefur dregið úr útlánum á vinsælum þýddum skáldsögum og má það væntanlega rekja til meiri notkunar á Rafbókasafninu og rafbókaveitunni Storytell.

Tafla 7: Þýddar skáldsögur – mest lánuðu bækurnar 2024

Smábarnabækur eru kóðaðar sérstaklega. Þar er eins og með barnabækurnar að þýddar bækur eru í topp sætunum. Vinsælasta bókin eftir íslenskan höfund er Ljónsi eftir Birgittu Haukdal en hún lenti í 19 sæti.

Tafla 8: Smábarnabækur : mest lánuðu bækurnar 2024

Þegar horft er á bókamenntaformið „Ekki skáldverk“ fáum við listann í töflu 9. Frábærir fótboltakappar eru í efstu sætunum og síðan koma Minecraft handbækur. Að lokum kemur Gíslasaga (sem kennslubók í framhaldsskóla) og Morðin í Dillonshúsi sem er ævisögulegt efni. Það vakti undrun mína að sjá ekki Sveindís Jane : saga af stelpu í fótbolta í liði með þessum fótboltasnillingum en það skýrist af því að hún er flokkuð með barnabókum.

Tafla 9: Bókmenntaform = Ekki skáldverk : mest lánuðu bækurnar 2024

Eðli málsins samkvæmt eru tímarit mest lánaða efnið í Gegni enda eru til mörg tölublöð á söfnunum sem hægt er að lána út. Vinsælasta tímaritið 2024 var Vikan með 7.257 útlán en næst á eftir var hin sívinsæla Myndasögusyrpa með 6.597 útlán.

Tafla 10: Tímarit : mest lánuðu tímaritin 2024

Rafbókasafnið

Öll almenningsbókasöfn í Gegni eru aðildarsöfn í Rafbókasafninu. Rafbókasafnið er samstarfsverkefni Landskerfis bókasafna hf og almenningsbókasafnanna, undir forystu Borgarbókasafns Reykjavíkur. Markmið verkefnisins er að bjóða almenningi upp á aðgang að fjölbreyttu úrvali raf- og hljóðbóka. Rafbókasafnið byggir á rafbókaveitunni OverDrive. Árið 2024 bættust tímarit við aðgengilegan safnkost og er óhætt að segja að þau hafa slegið í gegn, þau voru 20.745 eða þriðjungur af öllum útlánum Rafbókasafnsins á árinu. Vinsælasta tímaritið var New Yorker.

Tafla 11: Rafbókasafnið – útlán 2019 – 2024

Mynd 7: Útlán Rafbókasafnsins 2021 - 2024

Útlán Rafbókasafnsins hafa tvöfaldast á milli ára. Þar vega þyngst tímarit, sem er  nýtilkomin viðbót.

Tafla 12: Rafbókasafnið, ýmsir mælikvarðar 2023 og 2024

Mynd 8: Útlán Rafbókasafnins 2024 eftir mánuðum og tegund efnis, þ.e.a.s. hljóðbækur, rafbækur og þar af á íslensku. 

Upplýsingar um heildarútlán fyrri ára má sjá hérna: https://landskerfi.is/tolur-um-rafbokasafnid/tolur-um-rafbokasafnid

Leitir.is

Leitir.is er leitargátt sem heldur utan um efni í íslenskum bóka-, lista-, minja- og ljósmyndasöfnum. Hægt er að finna bækur, tímarit, tímaritsgreinar, tónlist, myndefni, muni, listaverk, ljósmyndir og fleira. Það má í raun segja að uppruni gagnanna í leitir.is sé þríþættur. Í fyrsta lagi er það Gegnir en leitir.is og Gegnir eru kerfilega samþætt. Í öðru lagi eru ytri gagnasett eins og Sarpur, menningarsögulegt gagnasafn.

Tafla 13: Ytri gagnasett og fjöldi færslna  í leitir.is 2024

Í þriðja lagi eru gagnasöfn og pakkar sem eru virkjuð í kerfinu. Þetta eru fyrst og fremst áskriftarefni landsaðgangs um rafrænar áskriftir. Í þessum tölum er ekki taldar með séráskriftir háskólanna þar sem þær eru einungis virkjaðar í safnakjörnum einstakra háskóla.

Mynd 9: Leitir.is, samsetning gagna 2024

Tafla 14: Leitir.is  - Topp tíu erlendu gagnasöfnin í áskrift (virkjuð)

Lokaorð

Það er mikil krafa um góða tölfræði sem stjórntæki til að aðstoða bókasöfnin við daglegan rekstur. Unnið er að því að bæta tölfræðina bæði hvað varðar kerfislega högun og eins fjölbreyttari skýrslur. Næstu misserin verður unnið að endurskoðun á högun tölfræðivinnslunnar og á meðan að á því stendur verður ekki mögulegt að bæta við skýrslum. Það er til mikið af ábendingum og tillögum um nýjar skýrslur og verður þeim fyrst  forgangsraðað eftir endurskoðun á kerfislegri högun tölfræðinnar.

Endilega skoðið hinar margvíslegu tölfræðiskýrslur og látið okkur vita ef þið teljið að upplýsingarnar séu ekki réttar.